Wolaytta Gifaataa Baalaa

Wolaytta biittaan dere asaa heeraa duussaa dichchaara oyqettidi yiida asaa bonchchissiyaanne otorissiya woga baalatu ubbaappe koyrottiyaanne bayratiyaagee Gifaataa baalaa. Gifaatay Wolaytta asaassi dummanne bayra baala gididi Wolaytti ba oonatettaa qonccissanaadan immiyo maadoy keehin daro. Ha baalay bonchchettiyoy asaassi de’oy munaasidonne ooratta layttaay doomettiyo wodiyaana gidiyo gishshawu hiyyeesaynne duree, maccaynne attumay, am’’eenne pootee ubbay issiippe gididi bonchchiyo wolqqaama baala. Asay ha baala bonchchanawu dumma dummabaata Koyrottidi giigisses.

Tammiya aginaa wurssettaappe doommin yelaga naati bantta heeran heeran shiiqidi deriyaappe mittaa qanxxidi dubbushan dagayiyoogaa doommoosona. Kuushshaa (Naasiya) aginay gelidoogaappe guyyiyan bantta keettaa ayssiya aawatinne aayeti Gifaata baalawu koshshiya issi issibaata giigissiyoogaa doommoosona. Booraa xiikkoosonanne naatussi maayuwa shammoosona. Maccaasaykka qassi uuttaa haashoosonanne  oyssaa dagayoosona.

Gifaataa aginay doommido koyro saaminttay hare hayqo (Hinggica) geetettees. Naa’’anttoy bobbooda, heezanttoy qassi gooshsha geetettees. Ha heezzu saminttatun Wolaytta asay bawu de’iyaabaa giya kessidi bayzzees, qassi baynnabaakka giyaappe shammees. Baalawu uyiyoo woga ushshatakka agees (giigissees.) Mittaa qeridi ba kareen ulees.

Heezzantto saaminttaa wursseetta Hamuusa gallassan borddiya ushshaassi kattay koosettees. He gallassay koosettaa Hamuusa geetettees. Wonttettay qassi sul’’a Arbba  geetettees. He Arbbappe wonttetta Qeeray baaccira Qeeraa geeteettees. He qeeraa gallassi itima baacciridoogaa ubba asaykka issippe shiiqidi mees.

Shuha wogaa gallassi guuran asay xeesettidi bantta amuwan shammido xiiho booraa shukkoosona. Ashuwa xaqqayidi bantta soo effiidi maldduwa, badalanne goode unccaa uukkidogaara issippe gattidi daatta bambbariyan tushikki tushkkidi moosona.

He gallassi qammaappe 1 saate  heeran heeran heeran de’iya yelaga naati ubbay bantta shiishshido guuliya xuuggiyo dubbushaa shiiqoosona. Shiiqiidi bantta essi wottido guuliya xuuggosona. Guuliya tamaa oyttidi a yuushuwan yelaga naati issippe qoomettidi ‘’Hayya leekkee’’ yaagiya yeettaa yexxoosona. Maccanaati qassi gifaataa baalawu shammi wottido wosolluwa ekkidi shooron Gifaataa baalay matin azinaa gelida mishira na’iya de’iyo keettaa boosona. He sohuwan wosolluwa piixidi bantta kushiyan qashissoosona. Qamma kumettaa ‘’Ta kushee kuula kurchchuchchee, kuraachchiya waassa denttettee, Aginee xeera goobanee’’ giidi yexxiiddi wonttissigoosona. Wonttin bantta kushiyaappe wosolluwa birshshi olidi bantta soo boosona.

Shuha woggaappe wonttettay tama saynno geetettees. He gallassi wonttaara kaassawu baanaappe koyrottidi attuma naati maataa buuccoosona. Macca naati qassi haattaa ehoosona. Hegaappe simmidi ubbaykka qumma kaalli mi ekkidi kaassawu aaho dembbaa/dubbushshaa kiyoosona. Hegaani maccanaati banttarikka shiiqidi karaabiya baqqiiddi yexxoosonanne durooosona. Attuma naatikka issoy issuwaara qoomettidi gifaataa kaassaa kaa’iiddi macca naata loomiya woossoosona, Baale helleelliya yexxoosonanne duroosona. Loomiya immida maccanaata nashshoosonanne Immennaageeta qassi boroosona. He boriyappee attanawu giidi macca naati koyrottidi cora loomiya ekki yiidoogaa ubbaassikka immoosona. Naati heegaadan kaa’iiddi ciishsha Masqqaynnonne Oruwa  gallassaa  gattoosona. Masqqaynno gallassi issi heeran de’iya naati, dabboynne zaree, bolloynne ayfiya oyqqido jaalay ubbay korimaanne adil’’iya ciishshaa naa’’u kushiyan oyqqidi cishshaa oyttanawu boosona. Biidi he keettan ushachcha kushiyan oyqqido ciishshaa aawassi, haddirssa kushiyagaa qassi aayyeessi immoosona. Naa’’aykka bantta ekkido ciishshaa tuussa giddon wottoosona. Ciishshaa ehiidaageeta ashuwa mizidi Gifataa ushshaappe ushshidi “Intte Gifaataa qoodite!, Gifaatay inttena qoodoppo!” gi anjjidi moyssoosona. Naati hegaappe denddidi gazziya kaassaa sohuwa boosona. Kaassay Oruwa  gallassikka hegaadan kaa’ettiiddi pee’es.

Oruwa gallassi omarsi ubbaykka ‘’Oroy ofintta’’ giidi bantta soo boosona.

Oruwaappe sinttan baala giyobi baawa. Gidoshin daro layttatuppe guyyiyan asay saamintta kumettaa yexxiiddi kaa’iyoogee meezeti meezettidi yiis. Gasttaa asaykka ‘’Booray molshsha, miizziya oysso’’ giidi ceeqqetti simmidi ‘’Daana merinawu daarna, Daamoota deree, Duguna deree de’iyaadan daana, Haree kace kessanaassi, Kinddiichchoy tuussa eqqannaassi daana’’ giidi issoy issuwaara qoomettoosona.

Gifaataa baalay bonchchettido heezzantto giyay ‘’Goolo iigetta’’ geetettiyaagee wonttodan bonchchettishin darotoo Masqqaynno gallassi qammi ay assikka kallidi maana besseesi giidi asay qoppees. Gaasoykka he gallassi qammi Gifaataa ayyaanay yiidi asaa tookki xeellidi kaallana xaykko ‘’Kaalliya laytti taani yaana gakkanaashin namisaynne metoy neeppe shaahettoppo!’’ yaagi qanggidi beesi giidi asay qoppees. Deexxikko qassi ‘’kaalliya laytti taani yaana gakkanaassikka kallada de’a!, metoy nena bochchoppo!’’ yaagi anjjidi bees giidi asay qoppees. Hegaassi Masqqaynno gallassi qammi ubba asaykka kallidi mees.

Wonttetta oruwa  omarssi 1 saate heeran asa ubbay basooppe xifaa ekki kare  kiyidi oliiddi “Hii allo gooro ba! saro baada saro ya!’’  giidi gifaataa ayyaanaa taman gooddees. Hegaappe simmidi asay ha baalaa gaasuwan gelida pacaa kunttanawunne ooratta loyqqido halchchuwa polanawu kiirimmiyoogaa doommii aggees.